Üstün Zeka Nedir? Üstün Zekalı Kimdir?

Bilimin tüm alanlarında olduğu gibi üstün yeteneğin tanımında ve buna bağlı olarak üstün yetenek konusunun incelenmesinde zamanla birlikte bir rafineliğe ve farklılaştırmaya gidildiği görülmektedir. Başlangıçta en kolay gözlenebilir sınırlı sayıda özelliğin basit sınıflaması olarak tanımlanan üstün yetenek giderek daha çok sayıda boyutu içeren daha geniş bir kapsama yayılan ve zamanı da bir değişken olarak içeren esnek ve dinamik bir tanıma dönüşmüştür. Üstün yetenek; yalnızca  bazı kişilerde gözlenen bir özellik değil, yetenek düzeyi ne olursa olsun tüm insanlarda gözlenen özelliklerin varoluş derecesindeki görülme sıkılığındaki, ortaya çıkış zamanındaki ve bir araya gelişlerindeki özgünlüklerinden kaynaklanmaktadır. Bir başka deyişle, üstün yetenekliler, farklı türden insanlar değil bazı özelliklerinin dağılımı, sıklığı, zamanlaması ve kompozisyonu açısından farklılık gösteren insanlardır (Akarsu, 2001:3).

Üstün yetenekliliği ifade eden kavramlarda da karışıklıklar bulunmaktadır. Üstün yetenekten ne anlaşıldığı; farklı yer ve zamanlarda kullanılan yetenek  tanımını, ölçülerini, bilimin ve toplumsal gelişmelerin getirdiği katkılara ve gerekliliklere ve önceliklere göre değişiklikler göstermektedir. Yetenekten bağımsız bir üstün yetenek olmadığı için bu anda kullanılan bilimsel kuramlar, modeller ve bunlara dayalı olarak geliştirilen ölçme araçları yeteneği açıklamaya yöneliktir (Akarsu, 2001:5). Üstün zekalı, üstün yetenekli, üstün zekalı ve yetenekli gibi kavramlar farklı yerlerde farklı anlamlar da kullanılmaktadır. Yaratıcı (creative), anlayışlı (insightful), dahi (genius), erken gelişmiş (precocius) gibi kavramlar da üstün yetenekli anlamında kullanılmaktadır. Bu araştırmada ise üstün yetenekli (talented); I. Türkiye Üstün Yetenekli Çocuklar Kongresi (2004) ’nde tanımlandığı şekilde zekâ ve/veya diğer yetenek alanlarında üstünlük gösteren birey olarak kullanılmıştır. Renzulli (1986)’ nin üstün yeteneklilik (giftedness) tanımı ise; bilişsel üstünlük, yaratıcılık ve motivasyonu, yaşıtlarının olgunluğundan bağımsız olma için özel değeri olan bir şeyleri oluşturma olasılığını ya da hepsinin birleşimini ifade etmektedir. Üstün zekalı (gifted) ise; zekâ testlerinde ortalamadan en az 2 standart sapmanın  üstünde  zekâ  düzeyine  sahip  olan  birey  olarak  tanımlanmıştır.  Çan eğrisinden de anlaşılacağı gibi +2 standart sapma yaklaşık 130 zeka bölümüne denk gelmektedir.

“Üstün Zeka” sınıflandırması bilişsel, duyuşsal, sosyal ve fiziksel yüklemelerle ilgili, üstün yetenekli bireyleri ve normal akran gruplarını ayırmayı beraberinde getirmektedir. Özel yetenekleri olan çocukların akran gruplarına göre bazı üstün özellikleri bulunmaktadır. Bunun ötesinde üstün yetenekliliğin nasıl tanımlanması gerektiğine ilişkin çok az bir uzlaşma söz konusudur. Bu uzlaşmazlıklar; üstün yeteneklilerin üstünlüğünün ne şekilde olduğu, genel zeka, içgörü, yaratıcılık, özel yetenekler ve akademik konularda başarı ya da çalışma çizgisi, ahlaki yargı ve bu faktörlerin hepsinde üstün olup olmadıkları, üstün yetenekliliğin hangi çeşidinin önemli olduğu, üstün yetenekliliğin nasıl ölçüleceği, üstün yetenekli olduğu düşünülenlerin üstünlük derecesinin ne olması gerektiği ve karşılaştırma grubunu kimlerin oluşturması gerektiği, grubun standartlarının ne olması gerektiği şeklindeki sorularla ilgili görüşlerden kaynaklanmaktadır. Konunun karmaşık ve çok yönlü olması nedeniyle,  son şeklini almış bir üstün yetenekli çocuk tanımına ulaşmak mümkün olmamaktadır. Bu nedenle de tanımlamalarda yeni yaklaşımların ortaya çıkması süregelmektedir (Davaslıgil, 1993).

1925’te Terman tarafından ileri sürülen sadece yüksek zekâ bölümü gibi tek ölçüte dayalı tanımlar zamanla yerini çoklu ölçüte dayalı tanımlara bırakmıştır. Ülkelerin büyük bir bölümünde, zeka bölümü üstün zekalılığı belirlemede temel  ölçüt olarak ele alınmaktadır. Genellikle zeka bölümünün üstün zekalılığı belirlemedeki kesme noktası ortalamanın +2 standart sapma üstü olarak kabul edilmektedir. Bu üstün veya özel yetenekliler grubuna giren çocukların kendi akran gruplarının %98’ in den daha üst puan aldığı biçiminde yorumlanabilir (Akkanat, 2004:178).  Üstün yetenekliliğin nesnel tanımlamaları bireysel olarak uygulanan  zeka testleri, genellikle Stanford-Binet ya da WISC-R, ile ölçülen genel zekaya dayanmaktadır. Çocuklar Binet ya da WISC-R’ dan belli bir seviyenin üstüne çıktıklarında üstün yetenekli oldukları düşünülür. Terman (1926), Stanford Binet ölçeğinden 140 ve daha yukarı puan alanları; Hollinworth 130 , Wechsler ise 120 zeka bölümünü üstün yetenekli olarak kabul etmektedir (Cansever, 1982:91).

1950’ li yıllarda psikologlar ve çeşitli araştırmacılar üstünlük özelliğini zeka ile açıklamışlardır. Bu düşünceye göre, yüksek zeka bölümü (IQ)  üstünlük özelliği ile örtüşmektedir. İleriki zamanlarda, yaratıcılık ve motivasyonda bu tanıma eklenmiştir. Okullardaki üstün zekalı çocuklara yönelik hazırlanan programlar için seçilen öğrenciler, zeka testlerine göre belirlenmeye başlamıştır ancak bu testlerin sadece analitik ve sözel becerileri ölçmesi; buna karşın yaratıcılığı praik bilgi dağarcığını, eleştirel problem çözmeyi ve genel hayattaki başarıyı ölçmemesi eleştirilmiştir (Sousa, 2003.Akt:Gürpınar,2006:15) 1972 yılında A.B.D.’de yayınlanan Marland raporuyla ortaya atılan tanımın böyle bir geçişin gerçekleşmesindeki önemi büyüktür.

Clark’ın (1997:3-11) bu rapordan aktardığına göre, Üstün zekâlı ve özel yetenekli çocuklar, seçkin yeteneklerinden dolayı, yüksek seviyeli iş yapmaya yeterli oldukları, bu alanda, profesyonel olarak bilinen kimseler tarafından belirlenmiş olan çocuklardır.  Bunlar,  kendilerine  ve  topluma  katkıda  bulunabilmeleri  için; normal okul programlarının ötesinde farklılaştırılmış eğitim programları ve hizmetlerine gereksinim duyan çocuklardır.

2001 yılındaki Bilsem Yönergesine göre; Üstün ve Özel Yetenekli Çocuk, özel akademik alanlarda veya zeka, yaratıcılık, sanat ve liderlik kapasitesi yönüyle yaşıtlarına göre yüksek düzeyde performans gösteren ve bu tür yeteneklerini geliştirmek için okul tarafından sağlanamayan hizmet ve faaliyetlere gereksinin duyan çocuktur. Ülkemizin bilim insanları tarafından da üstün yetenekli çocukları tanımlamaya yönelik çalışmalar yapılamaktadır. Bu çalışmaların en geniş çapta olanı, Türkiye Üstün Yetenekli Çocuklar Kongresinde (2004) yapılan çalışmalardır.

Renzulli, yaratıcı hizmetler sunarak başarılı olan bireyler üzerinde yapılan incelemelerin; birbiriyle etkileşim içinde olan üç özellik kümesine sahip olduklarını gösterdiğini belirtmektedir. Bu kümelerden birincisi, genel ve özel  yetenek düzeyidir. İkincisi, yaratıcılık, yeni düşünceler oluşturup, bunları yeni sorunların çözümünde uygulayabilme yeteneğidir. Üçüncüsü ise; motivasyon, bir işi başından sonuna kadar götürecek görev anlayışıdır. Herhangi bir alanda gerçek üstün bir başarının sağlanması için yukarıda belirtilen bu üç özellik kümesi arasındaki etkileşim gereklidir. Bireyin, bu ölçütlerin hepsinde yaşıtlarının % 85’inden ve en azından birinde % 98’inden daha başarılı olması halinde, üstün biri olarak kabul edilebilir (Colengelo ve Davis, 2003:75; Renzulli, 1986).

Renzulli’nin (1986), birinci kümede yer aldığını belirttiği genel yetenek;

• Yüksek düzeyde soyut düşünebilme, sözel ve sayısal usa varma, uzamsal ilişkiler, bellek ve sözcük akıcılığı,
• Dış çevrede   karşılaşılan   yeni   durumlara   uyum   gösterme   ve onları şekillendirme,

• Bilgi işlemin otomatikleşmesi, bilgilerin hızlı, sağlıklı ve seçici olarak anımsanması ile ilgili Özel yetenekler ise; yukarıda belirtilen genel yeteneklerin çeşitli birleşimlerini özel bilgi alanlarına veya sanat, liderlik, yönetim vb. gibi performans alanlarına uygulayabilme kapasitesidir.

Yaratıcılık olarak nitelendirilen ikinci kümede;

Düşüncenin akıcı, esnek ve özgün olması,

Deneyime açık    olma;    kendinin    ve    diğerlerinin    düşüncelerindeki, aksiyonlarındaki ve ürünlerindeki yeniliğe ve değişikliğe karşı alıcı olma,

• Ayrıntıya, düşünce ve maddelerin estetik niteliklerine duyarlı olma özellikleri bulunmaktadır (Renzulli, 1986).

Üçüncü kümede ise; zihinsel olmayan özellikler olarak nitelendirdiği üstün motivasyonu,

• Belirli bir problem, çalışma alanı veya herhangi bir ifade şekline karşı yüksek düzeyde ilgi, heves, hayranlık, bağlılık duyma kapasitesi,

• Sebatkâr, azimli, sabırlı, kararlı olma, çok çalışabilme ve kendini belirli bir işe adayabilme kapasitesi,

• Önemli bir işin üstesinden gelebileceğine ilişkin bireyin kendisine olan inancı, güveni, aşağılık duygusundan arınmış olması, başarma dürtüsüne sahip olması,

• Belirli alanlardaki önemli sorunları görebilme ve gelişmelere ayak uydurabilme yeteneği,

• Bireyin çalışmalarına yüksek standartları hedeflemesi ve dıştan gelen eleştirilere açık olması, kendi ve diğerlerinin çalışmalarına estetiğe dayalı zevk, kalite ve mükemmellik anlayışı ile yaklaşması şeklinde açıklamaktadır (Renzulli, 1986).

Renzulli (1986), ayrıca; kişilik ve çevresel öğelerin de bireyin üstün olma niteliğini kazanmasında etkili olduğunu ileri sürmüştür.

Genel olarak kabul gören bir yaklaşıma göre, bu çocuklar bazı yetenek alanlarında üstün özellikler gösterirler. Bir çocuğun üstün yetenekli olarak tanımlanması için, saptanan yetenek alanlarından birinde veya birkaçındaki üstün başarı göstermeli yada gizil güce sahip olmalıdır. Şimdiye kadar tanımlanmış olan yetenek alanları şunlardır (Rogers, 2002:121- 130).

Genel zihin yeteneği: Bir problemi çözerken diğer kişilerden daha az zaman harcar, dikkatlerini daha uzun süre yoğunlaştırabilirler. Kolaylıkla kavram oluştururlar. Öğrenmeyi severler diğer kişilerden daha meraklı olmaları, çok şey öğrenme isteklerine sahip olmaları nedeniyle; bir sorunla karşılaştıkları zaman, bu konu üzerinde akıllarını daha uzun süre çalıştırabilirler. Düşünceleri akıcıdır.  Kolayca ezberleme ve ezberlediklerini de uzun süre belleklerinde koruyabilme özelliğine sahiptirler. Yeni durumlara uyum gösterme ve onları şekillendirme yeteneğine sahiptirler. Bilgileri hızlı, sağlıklı ve seçici olarak anımsayabilirler (Rogers, 2002:121).

Özel akademik yetenek: İlgi alanlarına fazlaca yoğunlaşırlar. Öğrenmeye karşı yoğun bir motivasyonları vardır. Kendi eleştirme becerisine yaşıtlarından daha erken sahip olurlar. Başarıyı hissetmeye ihtiyaç duyarlar. Yoğun bir konsantrasyonları ve güçlü hafızaları vardır (Rogers, 2002:122).

Yaratıcı veya üretken düşünme yeteneği: Düşüncelerinde esnektirler. Çevreyi    şekillendirme    ihtiyacı    hissederler.    Risk    alırlar.    Karmaşaya    karşı toleranslıdırlar. Diğer kişilerden daha olumlu bir benlik kavramları vardır. Daha fazla içten kontrollüdürler (Rogers, 2002:123).

Liderlik yeteneği: Bir işin nasıl yapılacağını ayrıntılı olarak planlar. Olayları iyi analiz eder. Başarma duygusunu bir ihtiyaç olarak hisseder. Sosyal ortamları iyi değerlendirir. Duygusal olarak dengelidir. Olaylar diğer kişilerin bakış açılarından görebilme yeteneği vardır (Rogers, 2002:125).

Görsel ve sanat yapma yeteneği: İlgi alanlarına fazlaca yoğunlaşırlar. Öğrenmeye karşı yoğun bir motivasyonları vardır. Kendi ürünlerine karşı kendini eleştirme becerisine sahiptir. Sanata karşı yoğun bir ilgi ve dikkati vardır. Görsel, sözel veya bilişsel imgeleri çabucak eşleştirebilir (Rogers, 2002:127).

Görüldüğü üzere, tanımlarda gelişmeler olmasına karşın, son olarak benimsenmiş bir tanım mevcut değildir, ancak eğitimcilerin ortak bir temelde görüş birliğinde oldukları bazı noktalar vardır (Clark, 1997:25-43)

1. Bütün bireyler kendilerine özgü kalıtımsal bir yapıyı miras alırlar ve bu yapının içinde beyin; zekânın gelişmesi için büyük potansiyele Son 20-25 yıl içinde zekânın dinamik bir özellik gösterdiği kabul edilmiştir. Çevrenin sağladığı imkânlarla, beynin gelişiminin arttırılması veya engellenmesi mümkündür.

3. Zekâ kavramı bilişsel, duyuşsal, sezgisel/yaratıcı ve hareki/duyusal ifadeleri içerecek şekilde genişletilmiştir. Artık zekânın tanımı bilişsel ve akademik başarıyla sınırlandırılamayacağı için, üstün zekâlılığın tanımı da aynı şekilde genişletilmelidir.

4. Dinamik özelliğinden ve gelişiminde hem genetik mirasın hem de çevre koşullarının öneminden dolayı; zekâ doğumdan ölüme kadar aynı kalan, değişmez bir özellik göstermez.

5. Genetik donanımları ve çevresel uyarılmaları arasındaki etkileşim sonucunda zekâ gelişimleri diğerlerine oranla daha fazla artmış olanlar ve bu  artış  sonucunda  hızlandırılmış  ve  ileri      beyin  fonksiyonuna  sahip olanlar, üstün olarak etiketlenen bireylerdir.

Bu etkileşimin önemli olması, üstün bireylerin zihinsel gelişimlerini devam ettirebilmeleri için kendi düzeylerine uygun öğrenme deneyimlerinden yararlanmaları gereğini ortaya koyar. Bu nedenle, üstün bireylerin eğitim gereksinmelerini karşılayacak farklılaştırılmış bir öğretim anlayışı gereklidir (Clark, 1997:192-193).

İşte bu tez de üstün zekâlıların eğitim gereksinmelerini karşılamaya katkı sağlaması amacıyla hazırlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda hazırlanan tezin kapsamına giren testlerin dışında, üstün zekâlı ve yeteneklileri taramak ve eğitim gereksinimlerini belirlemek amacıyla çeşitli alanlarda bilgiye ihtiyaç vardır. Bu alanlar psikometrik bilgi, gelişim bilgisi, sosyometrik bilgi ve performans bilgisidir (Renzulli,1986).

Psikometrik bilgi: Zeka, yetenek, başarı ve yaratıcılığın geleneksel testlerle ölçülmesi ile sağlanır.

Gelişim bilgisi : Öğretmenin, okul müdürünün, psikologunun, anne-babanın görüşleri veya üstün bireylerin bizzat kendileri için yaptıkları teklifler ve derecelendirme ölçeklerinden (rating-scales) elde edilen veriler ile sağlanır.

Sosyometrik bilgi: Öğrenci ile yapılan görüşmelerden ve derecelendirme ölçeklerinden (peer nomination, rating scales) sağlanır.

Performans bilgisi: Öğrencilere ilişkin öğretmen raporları, öğrencinin okulda ve okul dışındaki calışmaları ve çeşitli alanlardaki önceden gösterdiği  başarılara  bağlı olarak edinilen bilgilerden sağlanır.

Geçmiş zamanlardaki gibi; sadece bazı testlerin değerlendirmelerine bağlı kalınmayıp çeşitli alanlarda bilgi toplanmaya çalışılmaktadır. Bunun sebebi; bireyin çok yönlü bir biçimde değerlendirilip, hazırlanacak eğitim programının kendisine en uygun hale getirilmesidir.

Yazar Sevinç Tunalı

Ya Çocuğunuz Üstün Zekalıysa?
Online Testimizle Çocuğunuzun Zeka Potansiyelini Keşfedelim.
www.zekatesti.com.tr

Zeka Geliştiren Kitaplar İçin TIKLAYIN
Zeka Geliştiren Zeka Oyunları İçin TIKLAYIN

Dikkat Dağınıklığı Hiperaktivite Disleksiye Eğlenceli Çözüm için TIKLAYIN